Ο Νικόλαος Εξαρχόπουλος γεννήθηκε στη Νάξο το 1874 και πέθανε στην Αθήνα το 1960. Ο πατέρας του, Ιωάννης Εξαρχόπουλος, ιατρός, γόνος ιστορικής οικογένειας που έδρασε κατά τη διάρκεια της ελληνικής επανάστασης του 1821, καταγόταν από την Αμοργό. Η μητέρα του, Στυλιανή, ήταν θυγατέρα του Σαραντινού, ευγενούς ναξιακής οικογένειας. Σπουδαίο σταθμό στη ζωή του αποτέλεσε ο γάμος του με την Κορίννα Ι. Βάλληνδα το 1910.
Τα στοιχειώδη μαθήματα έλαβε στη γενέτειρά του. Συμπλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του στην Αθήνα. Η κλίση προς τα ελληνικά γράμματα τον οδήγησε στην απόφαση να σπουδάσει φιλολογία στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, στο οποίο εγγράφτηκε το 1890. Το 1896 πήρε το πτυχίο του και το επόμενο έτος υπέβαλε τη διδακτορική του διατριβή «De Horatio poeta» στα λατινικά ενώ το ίδιο έτος έλαβε το διδακτορικό του δίπλωμα στην Παιδαγωγική και αναγορεύτηκε διδάκτωρ της Φιλοσοφίας. Το 1901, αφού πέτυχε σε διαγωνισμό που προκηρύχθηκε από το Υπουργείο Παιδείας για την αποστολή δύο υποτρόφων στην Εσπερία, διορίσθηκε υπότροφος της κυβέρνησης και επιδόθηκε με ζήλο στη σπουδή της Παιδαγωγικής και της Φιλοσοφίας σε Πανεπιστήμια της Γερμανίας, της Ελβετίας, στην Ιένη (1901 – 1903), στην Εσπερία, στη Λωζάνη, στη Λειψία.
Διαθέτοντας σπάνιες φυσικές ικανότητες, ολοκληρωμένη προσωπικότητα, δημιουργικότητα, υγιή κοσμοθεωρία, φιλοπονία, επιστημονική συγκρότηση, ακατάβλητο και ερευνητικό πνεύμα, βαθιά συναίσθηση των καθηκόντων του ως πνευματικού ηγέτη και πίστη στο μέγα κοινωνικό προορισμό της Παιδαγωγικής ανέπτυξε δράση φιλεκπαιδευτική και εθνοφελή.