   
|
Δεν έχουμε καμία πληροφορία ούτε με έμμεσο τρόπο που να λέει ότι το κρυφό σχολειό πραγματικά υπήρξε, αντίθετα υπάρχουν πληροφορίες που μαρτυρούν την λειτουργία σχολείων. Ο Γιάννης Βλαχογιάννης λέει χαρακτηριστικά: "Όμως ούτε εγώ μέσα στον αμέτρητο σωρό ανέκδοτου υλικού για τη σκλαβιά, τα σχόλια που έχω συναγμένα, δεν απάντησα τίποτε που να κάνει λόγο για το σχολείο έξω από το τραγούδι". Και επίσης: "Ποτέ ο Τούρκος ο αγράμματος δε μπόδισε το Χριστιανό γράμματα να μαθαίνει και μονάχα πολύ σπάνια έμπαινε στη μέση να χωρίσει τους δασκάλους άμα πιάνονταν στα χέρια και γινόταν σκάνταλο με τα μεγάλα τους σχολεία". [25] Κανείς από όσους μελέτησαν την ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης στη διάρκεια της τουρκοκρατίας, με εξαίρεση το Χασιώτη, δεν αναφέρει την ύπαρξη του κρυφού σχολειού ούτε ως προφορική παράδοση. [26] Ο Μανουήλ Γεδεών το 1939 πρώτος και πολύ νωρίς για την εποχή του είπε τα εξής: "Μέχρι σήμερον ουδαμού ανέγνω εν ομαλή καταστάση πραγμάτων βεζίρην ή αγιάνην, ή σουλτάνον εμποδίσαντα σχολείου σύστασιν, ή οικοδομήν, τουθ΄ όπερ ηδύνατο να συμβή κατόπιν καταγγελίας χριστιανού τινός απεριτμήτου Τούρκου, καθώς ωνόμαζον αυτούς". [27] Την ανυπαρξία μαρτυριών για την ύπαρξη του κρυφού σχολειού θέλουν να δικαιολογήσουν όσοι το υποστηρίζουν λέγοντας πως είναι λογικό να μην υπάρχουν στοιχεία αφού ήταν κρυφό και έτσι ήθελαν να παραμείνει. Όμως για τόσα άλλα έχουμε μαρτυρίες όπως για παράδειγμα για τη Φιλική Εταιρεία. Επιπλέον θα έπρεπε να υπάρχουν ως τεκμήριο ζωτικότητας της φυλής και της εθνικής συνείδησης.[28] Χαρακτηριστική απάντηση στην ανυπαρξία εγγράφων που να τεκμηριώνουν την ύπαρξη του κρυφού σχολειού δίνεται από το Στιβακτακή (το βιβλίο του οποίου εκδόθηκε σχετικά πρόσφατα το 2001 άρα αντανακλά τις σύγχρονες απόψεις των υποστηρικτών του κρυφού σχολειού) .[29] Γιατί οι Οθωμανοί να θέλουν να παρεμποδίσουν τη λειτουργία σχολείων, τη μάθηση στοιχειωδών γραμμάτων από μια μικρή μερίδα του πληθυσμού; Φυσικά η απάντηση δε θα πρέπει να είναι η παραμέληση της καλλιέργειας της γης . [30] Ο Οθωμανοί δεν είχαν κανένα λόγο να μάχονται της εκπαίδευσης των Ελλήνων. Ήταν ικανοποιημένοι αν πληρούνταν οι δύο όροι που έθεταν: η υπακοή στην οθωμανική αρχή, που φρόντιζε για την τήρηση της η εκκλησία, και η πληρωμή των φόρων που τους όριζαν. [31] Οι Οθωμανοί χρησιμοποιούσαν μορφωμένους Χριστιανούς για να στελεχώσουν την οθωμανική διοικητική μηχανή, άρα από αυτό προκύπτει ότι γνώριζαν την εκπαίδευση και δεν την εμπόδιζαν αφού και οι ίδιοι χρησιμοποιούσαν "τους καρπούς" αυτής της εκπαίδευσης. Το 1660, ο Παναγιωτάκης Νικούσιος κάτοχος μεγάλης παιδείας και πολλών ξένων γλωσσών, διορίστηκε μέγας διερμηνεύς και κατόπιν γραμματεύς της Υψηλής πύλης.[32] Επίσης η εκκλησία, επί οθωμανικής κυριαρχίας, είχε ανάγκη να στελεχώνεται με ανώτερα και κατώτερα στελέχη. [33] Ο πατριάρχης ήταν υπεύθυνος για την υποταγή των κατακτημένων στο σουλτάνο. Χαρακτηριστικό το παράδειγμα της εκτέλεσης του πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄ λόγω του ότι απέτυχε να το καταφέρει αυτό. Η παραχώρηση προνομίων στο Γεννάδιο Σχολάδιο τον σουλτάνο Μεχμέτ Β΄, περιλάμβανε και τη λειτουργία των σχολείων μέσα ή κοντά στην εκκλησία ή το μοναστήρι. [34] Γνωρίζουμε ότι την περίοδο της τουρκοκρατίας λειτουργούσαν πατριαρχικές ακαδημίες. Ακόμα και αν δεχτούμε ότι οι Οθωμανοί απαγόρευαν την εκπαίδευση, θα έπρεπε να απαγορεύσουν τις μεγάλες ακαδημίες και όχι τα μικρά πρωτοβάθμια σχολεία του κάθε χωριού. [35] Ο Μιχαήλ Οικονόμου, Δημητσανίτης, που σπούδασε στη σχολή της μονής Φιλοσόφου (όπου υποστήριζαν ότι λειτουργούσε κρυφό σχολειό) και αργότερα στη σχολή της Χίου, δημοσιεύει τα απομνημονεύματα του όπου λέει χαρακτηριστικά :"Η λατρεία των Χριστιανών εξησκείτο ελευθέρως και δημόσια επροστατεύετο μάλιστα και από τους Τούρκους … επροστατεύετο δε και ελευθέρως ενηργείτο και η εκπαίδευσης".[36] Σχολεία στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα λειτουργούσαν πολλά, π.χ. στα Γιάννενα, στο Μεσολόγγι, στη Δημητσάνα, στον Τύρναβο, στη Κοζάνη, στη Σμύρνη, στα νησιά του Αιγαίου, στις Μηλιές. Αναφέρεται ότι λειτουργούσε κρυφό σχολειό στη μονή Πεντέλης, η οποία τότε δεν εκατοικείτο. Η Τήνος όπου αναφέρεται ότι λειτουργούσε κρυφό σχολειό κατακτήθηκε πολύ αργά τον 18ο αιώνα όταν η εκπαίδευση είχε διευρυνθεί.[37] Στο επιχείρημα ότι λειτουργούσαν μεγάλες σχολές, άρα ποιός ο λόγος να λειτουργούν κρυφά σχολειά, οι υποστηρικτές του απαντούν πως υπήρχε μια επίσημη και μια ανεπίσημη πολιτική για τα σχολεία. Δηλαδή επίσημα δεν απαγόρευαν την εκπαίδευση και ανεπίσημα ήθελαν τον αφελληνισμό. [38] Δεν υπήρχε κανένας απολύτως λόγος να υπάρχει μια επίσημη και μια ανεπίσημη πολιτική (αυτός ο συλλογισμός είναι αναχρονιστικός και δε μας βοηθά να καταλάβουμε το παρελθόν μας). Περαιτέρω, υποστηρίζουν ότι τους δύο πρώτους αιώνες η κατάκτηση ήταν πιο βαριά, και τότε λειτουργούσαν τα κρυφά σχολειά. [39] Τα οργανωμένα εκπαιδευτικά κτίρια, όντως σπανίζουν στους πρώτους αιώνες της κατάκτησης αφού δεν χρειάζονταν πιο πριν. Αργότερα χρειάζοταν, το 18ο αιώνα όπου η γνώση αποκτά αξία, έχουμε οικονομική ανάπτυξη και ανάπτυξη εμπορίου. Η χρήση βίας υπήρξε, αλλά όχι σε αυτούς που ήθελαν να μάθουν γράμματα.[40] Το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο των ανθρώπων κατά τους πρώτους αιώνες της κατάκτησης, το χρέωναν στην Οθωμανική κατάκτηση και όχι στις κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες που επικρατούσαν και οι οποίες καθιστούσαν την μόρφωση πολυτέλεια. [41] Τους 16ο και 17ο αιώνα δεν υπήρχε συσχετισμός παιδείας και ελευθερίας, αυτό έγινε αργότερα το 18ο αιώνα. Το να μάθει κανείς να διαβάζει δεν ενοχλούσε σε κάτι τους Οθωμανούς. Υπήρχε θρησκευτική συνείδηση και όχι εθνική. [42]Τέτοια σύνδεση εκτός των άλλων γίνεται από τον Νικόλαο Β. Χρονόπουλο.[43]Σημαντική η μελέτη αυτή γιατί βλέπουμε πως υποστηρίζει την ύπαρξη του κρυφού σχολειού ένας πανεπιστημιακός καθηγητής στη σύγχρονη εποχή. Επίσης προωθούν τη παραδοσιακή φιλομάθεια των Ελλήνων, ότι δηλαδή οι Έλληνες είναι πολιτισμένοι και μορφώνονται ενώ οι Οθωμανοί είναι βάρβαροι και αμόρφωτοι.[44]Ο Αχιλλέας Α. Μανδρίκας προωθεί την άποψη ότι όλα λειτουργούσαν ομαλά με την εκπαίδευση μέχρι την έλευση των Οθωμανών. [45] Ακόμα και στις μέρες μας υπάρχουν χώροι που ονομάζονται κρυφά σχολεία, βρίσκονται συνήθως κοντά σε εκκλησίες και είναι είδος κατακόμβης, π.χ. στη μονή Φιλοσόφου στη Δημητσάνα, στη μονή Αγίας Τριάδας στη Τήνο και πιθανόν αλλού. Ο Αγγέλου λόγω του ότι δε γνωρίζουμε τίποτα για τη πρώτη παρουσία του τοπωνυμίου, υποστηρίζει πως θα πρέπει να δεχτούμε ότι η ονομασία αυτή είναι αποτέλεσμα της λόγιας παράδοσης η οποία ώθησε τη δημιουργία της λαϊκής παράδοσης.[46] Ο Όρος κρυφό σχολειό γεννάται το 1899 επομένως τα τοπωνύμια που χρησιμοποιούνται ως επιχείρημα για την ύπαρξη του κρυφού σχολειού είναι μεταγενέστερα του 1899.[47] Μια κρύπτη (που είναι πρακτικώς αδύνατο να λειτουργούσε ως κρυφό σχολειό), ένα σκοτεινό και απόμερο δωμάτιο ή κελί είναι αρκετά για όσους το υποστηρίζουν να αποδείξουν πώς σε αυτούς τους χώρους λειτουργούσε κρυφό σχολειό. Ενδεικτικά αναφέρω ένα παράδειγμα: Η κούφια στέγη της μονής της Αγίας Παρασκευής κοντά στο χωριό Νεραϊδοχώρι Τρικάλων θεωρείται ότι χρησιμοποιείτο ως κρυφό σχολειό. Κάπου τα κρυφά σχολειά βρίσκονται τόσο μακριά από τη κατοικημένη περιοχή που αποκλείεται να μπορούσαν να φτάσουν εκεί μικρά παιδιά ειδικά τη νύχτα.[48] Πώς μια μάνα επέτρεπε στο παιδί της να πηγαίνει τη νύχτα στο κρυφό σχολειό αφού η εκπαίδευση απαγορευόταν, και οι συνθήκες ζωής ήταν πολύ σκληρές, διατρέχοντας το κίνδυνο να μη το ξαναδεί ποτέ ; (ο προβληματισμός δικός μου). Ο νεοελληνικός ρομαντισμός, η λογοτεχνική δημιουργία δίνουν βαρύτητα στον άξονα που δείχνει τη σχέση κατακτητή-κατακτημένου θέλοντας να προβάλει τα προοδευτικά στοιχεία του Έλληνα σε αντιδιαστολή με την αμάθεια και έλλειψη καλλιέργειας του Τούρκου. Ο λόγιος αυτής της εποχής ασχολείται εξίσου με το ιστορικό παρελθόν και τη λογοτεχνία .[49]
[25] Βλ. Τις μαρτυρίες του Βλαχογιάννη όπως τις μεταφέρει ο Άλκης Αγγέλου, ό.π., 14,21 [26] Άλκης Αγγέλου, ό.π., 14 [27] Βλ. Τη μαρτυρία του Μανουήλ Γεδέων όπως τη μεταφέρει ο Άλκης Αγγέλου, ό.π., 15 [28] Άλκης Αγγέλου, ό.π., 79 [29]Αντώνιος Στιβακτάκης Εμμ., «Το κρυφό σχολειό (Ο μύθος της θεωρίας “μύθου”» Νέα Χριστιανική Κρήτη, 20, 2001, 324-325 [30] Άλκης Αγγέλου, ό.π., 21 [31]Φανούριος Κ. Βώρος, «Το κρυφό σχολειό και ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός (φορείς και διώκτες της νεοελληνικής παιδείας)», Τα Εκπαιδευτικά, τχ,2(χειμώνας 1985-86), 33 [32] Μανδρίκας Α. Αχιλλέας, «Κρυφό Σχολειό» Μύθος ή πραγματικότητα; Αθήνα, Καλέντης, 1992,48 [33] Παναγιώτης Στάθης, «Το κρυφό σχολειό: διαδρομές του μύθου, διαδρομές της ιστορίας» Πρακτικά ενός συνεδρίου «Η ιστορία ως διακύβευμα , Μορφές σύγχρονης ιστορικής κουλτούρας», cd ένθετο Historein 4 (2003-2004) [34] Χρήστος Πατρινέλης, ό.π., 325 [35] Αλέξης Πολίτης, ό.π., 25 [36]Βλ. τη μαρτυρία του Οικονόμου όπως τη μεταφέρει ο Άλκης Αγγέλου, ό.π., 42 [37] Φανούριος Κ. Βώρος, ό.π., 33-34 [38] Αχιλλέας Α. Μανδίκα, ό.π., 96 [39] Παναγιώτης Στάθης, «Το ... », ό.π., 7 [40] Παναγιώτης Στάθης, «Το … », ό.π., 4 [41] Επιτροπή Εθνικής Κληρονομιάς Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών, ό.π., 4-7 [42] Παναγιώτης Στάθης, «Το … », ό.π., 5 [43] Β.Νικόλαος Χρονόπουλος, Η αλήθεια για το κρυφό σχολειό, Αθήνα, Πλάτανος, 2002,30 [44] Παναγιώτης Στάθης, «Το … », ό.π., 6 [45] Αχιλλέας Α..Μανδίκας, ό.π., 64 [46] Άλκης Αγγέλου, ό.π., 16 [47] Χρήστος Πατρινέλης, ό.π., 335 [48] Παναγιώτης Στάθης, «Το … », ό.π., 14 [49] Άλκης Αγγέλου, ό.π., 23 |
